Eb’ li molam aj kolol xk’ulub’eb’ li poyanam sa’ li qatenamit maraj sa’ najtil tenamit li nake’tz’iib’ank re li hu a’in, naqajultika xyeeb’al naq na’ok qak’a’uxl chi rix li xib’esink ut tikok li yookeb’ chi xk’ulb’aleb’ laj kolol xk’ulub’ li poyanam, laj puktesinel esilal ut laj k’ehol esilal sa’ xyanq li komonil aran El Estor, Izabal.
Chi ru li xamaan xnume’, eb’ laj k’anjel re li empresa Mina Solway-CGN ke’xib’e li nake’ xk’anjela li xk’ulub’eb’ chi rix xyeeb’al li k’a’uxlej, li nake’kolok re xk’ulub’eb’ li poyanam ut li nake’patz’ok chi rix naq junnaqikaq li wanjik chi ru li chaq’rab’, li numjenaqeb’ chi ru li jalanq jalanq chi raqleb’ aatin, jo’ li Xnimal Ru Aj Raqol Aatin aj Kolol rix li Xnimal Ruhil Chaq’rab’, li nayeemank re Corte de Constitucionalidad (CC) b’ar wi’ xjitmank li rahob’tesink ut li muxuk k’ulub’ yook xb’aanunkil li mina a’an ut li xe’patz’ok chi kaw naq tento t’xaqliiq li xk’anjel. Chi ru li po julio re li chihab’ 2019 li Xnimal Aj Raqol Aatin, CC nayeman re, kixye naq tento txaqliiq li k’anjel li empresa, ab’anan ink’a’ ke’xpaab’ xtaql li CC ut yookeb’ ut maak’a’ nake’raj re li kaqiyajel COVID-19, ut a’in ink’a’ kaj wi’ yook xq’etb’al li chaq’ rab’ yook b’an xk’amb’al chaq jun li xiwxiw sa’ xb’een xkawilal li tenamit wankeb’ aran.
Sa’ li 19 xb’e li po junio, li CC xpuktas resil naq ak xxaqab’ chik raatin, aran xye naq kolb’il xk’ulub’eb li k’aleb’aal xb’aan naq xmuxe’ li xk’ulub’eb’ laj ralch’och’, xe’xmux li Convenio 169 re li OIT, ut moko us ta li xhuhul li Mina, xb’aan naq moko xtz’ile’ ta rix chi chaab’il chi xjunil li ch’a’ajkilal naxk’am chaq li xk’anjel li Mina, moko xtz’ile’ ta rix chi xjunil li na’ajej tram ut moko xroxloq’i ta li xnawomeb’ ut xb’aanuhomeb’ laj ralch’och’ wankeb’ sa’ xnub’ajil li mina; xb’aan a’an xjultika naq txaqliiq chi xjunil li xk’anjel li mina, xye aj wi’ naq tento t’uxliiq li nimla patz’ok reheb’ li k’aleb’aal chi ru 18 po ut toj chi rix a’an te’ruhanq chi k’anjelak wi’ chik.
Naqak’e reetal naq, chi ruheb’ li xamaan yook chi nume’ek, xiikil li esilal re majewank, aatin re xtz’eqtaanankileb’ ut xik’ ilb’aleb’ laj kolol xk’ulub’ li poyanam, laj puktesinel esilal ut eb’ li molan aj kolol k’ulub’ej, taqlanb’il sa’ li puktesib’aal esilal nayeeman re “redes sociales”, b’ar wi’ nake’raj xtikb’al ch’a’ajkilal chi rixeb’ chi xjunil li komon a’in, b’ar wi’ na kana jun li xiwxiw ut naxtoch’ chaq jun ch’e’oj ib’ ut li xiw sa’ xyanq chi xjunil li komon, winq, ixq, kok’al ut kok’ixqa’al. Naru naniman ru li ch’a’ajkilal a’in sa’ xb’eeneb’ li xe’tz’aamank chi ru li Xnimal ru Aj Raqol Aatin -CC-.
Moko maak ta xkolb’al xk’ulub’eb’ li poyanam, li xkolb’ar lix li yu’am, ut xyeeb’al li k’a’uxlej chi maak’a’ junaq xmuxb’al, re naq saqaq ru li qasutam, li ha’ ut li xk’ulub’eb’ xtenamital aj ralch’och’. Wank sa’ xb’een roxloq’inkil xk’ulub’ej li tenamit li awa’b’ejilal, jo’ aj wi’ tento naq tk’ol rix li tenamit chi ruheb’ li rajomeb’ li b’ihom (empresas privadas) ut tril naq maani ut maak’a’ tnat’oq re li xyu’aminkil li k’ulub’ej.
Naqapatz’ re li Awa’b’ejilal re li tenamit Watemaal naq, xb’aanuhaq li xtaqlankil chi rix li xk’ulub’eb’ li poyanam:
1. Li Minsterio Público chi xtz’ilaq rix chi junpaat ut chi chaab’il li jo’k’ehal ke’xb’aanu li kiyeemank arin, re naq k’anb’ilaqeb’ chi ru chaqrab’ li xe’b’aanunk re li ch’a’ajkilal.
2. Chixb’aanuuq li xk’anjel li Ministerio de Gobernacion re rilb’al li wanjik ut xkolb’aleb’ laj puktisinel esilal, eb’ li molam ut eb’ li komom li nake’kol xk’ulub’ li poyanam.
3. Chixyeeq chi kaw reheb’ li empresa li wankeb’ El Estor ut sa’ chi xjunil xsutam li qatenamit naq te’roxloq’i xk’ulub’eb’ li poyanam, ut chixq’useb’ re naq ink’a’ yooqeb’ xtikb’al li ch’a’ajkilal ut li ch’e’oj ib’ sa’ xyanq li komonil.
4. Ink’a’ chik na’ajman xxaqab’akil li roksinkileb’ laj kookox re xtuqub’ankil ru li ch’a’ajkilal, xb’aan naq yal nak’i li xib’esink ut naniman ru li xmuxb’al xk’ulub’eb’ li poyanam.
Kahib’ xka’k’aal re li po junio re li chihab’ 2020
